lunes, 11 de agosto de 2014

oraciones en Qeqchi

Li winq xril li ixq (El hombre vio a la mujer)
Xsak’ li ixq li winq (La mujer pegó al hombre)
Li tz’i’ xwoob’a li tz’i' (El perro ladró al perro)
Xril li na’b’ej li yuwa’b’ej (La mamá vio a papá // Papá vio a mamá)
Li winq naril li nima’ (El hombre mira el río)
Ha’an naril li níma’ (El mira el río)
Tink’ayi jun kaxlan sa’ k’ayil wulaj Venderé una gallina en el mercado mañana.
Kinjor li si’ sa’ k’iche’ Rajé la leña en la montaña
Xqil li q’eqitz’i’ ewer Vimos al perro negro ayer
Te’kanaaq sa’ wochoch Se quedarán en mi casa
Xt’ane’ sa’ b’e Se cayó en el camino.
Xink’anjelak chi q’eq trabajé anoche
Xril jun li ixq li winq El hombre miró a una mujer
Toob’eheq laa’o. Nosotros caminaremos
xloq’ laj Lu’ jun li uuq re rixaqil Juan compró una enagua/ corte a su esposa
Xyok’ jun li che’ li ch’ina’al chi ru li ch’iich’ El niño cortó un árbol con el machete
Xinloq’ laamaatan Compré tu regalo
Xten rib’ li al chi ru li pek El niño se golpeó con la piedra
X-rab’i li son jun cheek’el winq Un anciano oyó la música
Hab’an li son x-ab’iik xb’aan jun cheek ‘el winq (Entonces, la música fue oída por un anciano)
Xloq’e’ li maatan xb’aan laj Xiwan El regalo fue comprado por Juan.

Xwartesiik li k ’uula’al chi q’eq. Fue adormecido el niño en la noche.

viernes, 1 de agosto de 2014

LAS ESTACIONES DEL AÑO EN QEQCHI

Estaciones del año- (Seasons of the year) 

Y seguimos con las estaciones del año, que en inglés son estas:
 

  1. Spring Primavera - SA’Q’EBAYAQ

  1. Summer Verano - SAQ’EIL

  1. Autumn/Fall Otoño - HAB’ALQ’E

  1. Winter  Invierno - HAB’B’AYAQ

ESTACIONES DEL AÑO
Hab’al q’e                           Invierno
Tikkehil kutank                 Primavera
Raqkehil kutank               Otoño
Saq’ehil                                               Verano

MESES DEL AÑO
Eneer                                   Enero
Pewreer                             Febrero
Maars                                  Marzo
Awril                                     Abril
Maay                                    Mayo
Juuny                                   Junio
Juul                                       Julio
Akoost                                 Agosto
Sektiyemr                          Septiembre
Aktuuwr                             Octubre
Nowyemr                           Noviembre
Tisyemr                                               Diciembre

DIAS
Xb’eenkutank                  Lunes
Xkab’kutank                      Martes
Roxkutank                         Miercoles
Xkakutank                          Jueves
Ro’ kutank                         Viernes

PUNTOS CARDINALES
Releb’aal iq’                      Norte
Rokeb’aal iq’                     Sur
Releb’aal saq’e                Oriente
Rokeb’aal saq’e                               Occidente


PARTES EXTERNAS DEL CUERPO
Ismalej                                cabello
Saqi ismal                           canas
Jolomej                                               cabeza
Uhej                                     cara
Peekem                              frente
U                                            ojo
Rix’uhej                              párpados
U’ujej / u’uj                      nariz     
Ko                                         mejía / cachete
Ehej/e                                 boca
Kaalam e                             quijada
Ab’ib’aal                             oído
Xikej                                     oreja
Kuxej                                   cuello
Ja’ajej                                  garganta
Xb’een                 telb’                      hombro
Telb’ej                                 brazo
Xnaq’ telb’                         antebrazo
Rit-telb’/rit-uq’b’            codo
Uq’mej/uq’b’                   mano
Ru’j  uq’b’ej                      dedos de la mano
Sa’ej                                     estomago
Itej                                        nalgas
A’                                           muslo
Tzelek                                  pierna/canilla
Xb’een oqej                      rodillas
Rit oqej                                               talón, calcañal
Xsa’ oq                                planta del pie
Oqej                                     pie
Ru’j oqej                             dedos del pie



PARTES INTERNAS DEL CUERPO
Ulul                                       cerebro
Saaseb’                                               hígado
Pos                                        bofe
Pospo’oy                            pulmón
Q’otq’ookil sek’                               riñón
K’a’ej                                   bilis/hiel
Ich’mej                                               tendón/venas
B’aq                                      hueso
Xjolomil ich’mul               bulbo raquídeo
Ch’utb’aq cha’al              tejido oseo

CUALIDADES  DE LA PERSONA
Jip                                          necedad
Josq’                                     enojado(a)
Q’un xch’ool                     hamable
Tiik  xch’ool                        honesto(a)
Paab’anel                           obediente
Se’ se’ ru                            sonriente
Po’po ru/josq’ ru            serio
Kipo’                                     se enojó

CARACTERISTICAS DE LA PERSONA
Q’eq xtib’el                       monero(a)
Saq xtib’el                          blanco(a)
Nim xtib’el/t’initz            gordo(a)
B’aq xtib’el                        flaco(a)
Nim roq                               alto(a)
Kach’in roq                        chaparra
Murux (rismal)                 pelo quebrado/colocho
Xaqax rismal                      pelo parado
Ninq xko                             cachetón
Ninq ru’uj                           narizudo
Ninq sa’ ru                         ojudo


Tz’aqob’l                             afijo
Tiktz’aqob’l                        prefijo
Raqtz’aqob’l                      sufijo
B’aanunel                           sujeto
Yaab’ aatin                         acento
Kawyaab’ink                     acentuación
Xmaril kawil yaab’           acentuación aguda
Xkab’ kawil yaab’            acentuación grave
K’ab’a’ej                             sustantivo
K’ab’a’ink                           sustantivación
Aj k’ab’a’inel                     sustantivizador
K’ab’a’ej k’a’aq ru          sustantivo común
Xk’ab’a’il                             sustantivo propio
Ch’olob’anel                     adjetivo
Jalch’ool’aatin                  adverbio
Xch’ool aatin                     verbo
Yehiil                                    silaba
Sa’iltz’aqob’l                     infijo
Ch’oltz’iib’                          alfabeto
Xna’tz’iib’                           vocales
Xyaab’tz’iib’                      consonantes
Jilb’il yaab’                         africada
Maxk’ab’a’il                      anónimo
Xjalpaq’il                             antónimo
Juntaq’eetyaalalil            sinónimo
T’ayhu                                 acetato
Resil yu’amej                    biografía
Reetal k’iila tasal hu       bibliografía
Xna’aj tasal hu                  biblioteca

Xkawil ru metz’ew          adrenalina
Xxuk                                     vértice
Xyajel pospoy                   bronquitis
Kaqyajel                              sida
Q’aayajel/sob’yajel        cáncer
Mochkej                             calambre
Xul’e                                     caries
Aj kuyunel                         calmado
K’unutz imul                      canguro
Pur                                        jute
Soch                                     caracol de mar
T’ot’                                      caracol de tierra
Saqoonak                           peñasco
GENERO
Ixq                                         mujer
Winq                                    hombre

Atismak                               estornudar
Chuq’ub’                            hipo
Sam                                      moco
Pat                                        costra
Saqlep                                 lepra


Parte de la Casa en Qeqchi

Casa – kab’l



Polleton – chiqleb’ 

Estufa. Kaxlan chiqleb’. 

Wa’leb’aal. Comedor

Olla - Uk´al

Comal -K´il


Xmu kab’l. Corredor

Cama - Ch´aat


Mesa - meex.

Sala - Oyb´eb´aal


Dormitorio - Warib’aal

Baño - Atib’aal

Chamarra - Isb’

Rochochil. Casa o bodega